Ай (спутник) бӱктиҥ кодын кӧрӧр

{{Карточка планеты
|маленькая карточка = 
|название = Ай
|символ = Moon decrescent symbol (bold).svg
|фон = #a0ffa0
|тип = спутник
|изображение = FullMoon2010.jpg
|изображение2 = 
|ширина2 = 
|подпись2 = 
|другие названия = 
|обозначение астероида = 
|категория астероида = 
|первооткрыватель = 
|место открытия = 
|дата открытия = 
|способ открытия = 
|открытие-ref = 
|дата открытия-ref = неприменимо
|орбита-ref = 
|эпоха = [[J2000.0]]
|перигелий = 
|афелий = 
|апсида = гей
|периапсида= {{num|363104|км}}<br />({{num|356400}}—{{num|370400|км}})
|апоапсида = {{num|405696|км}}<br />({{num|404000}}—{{num|406700|км}})
|большая полуось= {{num|384399|км}}<br />0,00257 а.е.
|эксцентриситет = 0,0549 (орто)<ref name="surdin" />
|сидерический период = 27,321661 кӱнниҥ<br />{{nowrap|27 д 7 ч 43 мин 11,5 сек}}
|синодический период = 29,530588 кӱнниҥ<br />{{nowrap|29 д 12 ч 44,0 мин}}
|орбитальная скорость= 1,023 км/с (орто)<ref name="surdin">{{книга
|заглавие     = Солнечная система
|ответственный= Ред.-сост. [[Сурдин, Владимир Георгиевич|В. Г. Сурдин]]
|место        = М.
|издательство = Физматлит
|год          = 2008
|страницы     = 69
|isbn         = 978-5-9221-0989-5
}}</ref>
|средняя аномалия = 
|наклонение = 5,145° (4,983—5,317°)<br />Эклиптикага тушташ<ref name="AK" /><br /><br />6,668° (6,517—6,85°)<br />Айдыҥ экваторына тушташ<ref name="AK" /><br /><br />18,3—28,6° Јердиҥ экваторына тушташ<ref name="AK">{{книга
|заглавие     = Астрономический Календарь. Постоянная часть
|ответственный= Редактор Абалакин В. К.
|место        = М.
|издательство = Наука, главная редакция физико-математической литературы
|јыл          = 1981
|страницы     = 555
}}
</ref>
|угловое перемещение = 
|долгота восходящего узла =  (астаганы) 18,6 јылга 1 эбириш
|долгота периастра = 
|время периастра = 
|аргумент перицентра = (кӧптӧгӧни)  8,85 јылга 1 эбириш
|половинная амплитуда = 
|чей спутник = [[Јер]]диҥ
|спутники = 
|физические характеристики-ref = 
|размеры = 
|экваториальный радиус = 1738,14 км<br />0,273 јердиҥ
|полярный радиус = 1735,97 км<br />0,273 јердиҥ
|средний радиус = 1737,10 км<br />0,273 јердиҥ
|окружность большого круга = 10 917 км
|площадь поверхности = 3,793{{e|7}} км<sup>2</sup><br />0,074 јердиҥ
|объём = 2,1958{{e|10}} км<sup>3</sup><br />0,020 или 1/50 јердиҥ
|масса = 7,3477{{e|22}} кг<br />0,0123 или 1/81 јердиҥ
|плотность = 3,3464 г/см<sup>3</sup>
|ускорение свободного падения = 1,62 м/с<sup>2</sup><br />0,165 g
|первая космическая скорость = 1,68 км/с
|вторая космическая скорость = 2,38 км/с
|скорость вращения = 
|период вращения = Синхрон спутник (бир келтейиле јаантайын Јерге баштанган)
|наклон оси = 1,5424° (эклиптиканыҥ плоскостине тушташ)
|прямое восхождение = 
|склонение = 
|полярная небесная широта = 
|полярная небесная долгота = 
|альбедо = 0,12
|видимая звёздная величина = −2,5/−12,9<br />−12,74 (Айдыҥ толунында)
|абсолютная звёздная величина = 
|угловой диаметр = 
|температура на поверхности = 
|температура 1 имя = Экваторында температуразы<ref>{{статья |заглавие=Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits |том=141 |номер=2 |страницы=179—193 |bibcode=1999Icar..141..179V |doi=10.1006/icar.1999.6175 |язык=en |тип=journal |автор=A. R. Vasavada, D. A. Paige, S. E. Wood |год=1999 |издательство=[[Elsevier]] |издание=[[Icarus (журнал)|Icarus]]}}</ref> <!-- google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwiTtpz16P_KAhUIYyYKHRP7DPIQFggdMAA&url=http%3A%2F%2Ffaculty.washington.edu%2Fsew2%2Fpublications%2FVasavada-etal-1999-ice-mercury-moon.pdf&usg=AFQjCNFLISojIuEp82YwLNIV4W3y98hoXg&sig2=ZahFOpP0IMH62gbMH2ZYYA fig. 4 + в тексте, страницы указаны. Lesless -->
|температура 2 имя = 
|температура 1 минимум = 100 К (−173&nbsp;°C)
|температура 1 средняя = 220 К (−53&nbsp;°C)
|температура 1 максимум = 390 К (117&nbsp;°C)
|температура 2 минимум = 
|температура 2 средняя= 
|температура 2 максимум = 
|атмосферное давление = 
|шкала высоты = 
|состав атмосферы = '''ӧткӱре куру''', водородтыҥ, гелийдиҥ, неонныҥ ла аргонныҥ темдектери бар<ref>[[Атмосфера Луны]].</ref>
|атмосфера-ref = 
|ширина = 
|подпись = 
|средний радиус орбиты = 
|сжатие = 0,00125
|спектральный тип = 
}}
'''Ай''' (темдеги: [[Файл:Moon decrescent symbol (fixed width).svg|16px|☾]]; {{Lang-ru|Луна}}) — [[Јер]]диҥ спутниги. Ол јерди айландыра эбирет. [[Кӱн]]ге эҥ ле јуук спутник, Меркурий ле Венерада спутник јок. Јаркындузыла экинчи јерде. Ай бойыныҥ кемиле Кӱнниҥ системазында бежинчи јерде турат, Јер ле Айдыҥ ӧзӧгиниҥ ортозы — {{num|384467|км}} ({{num|0,00257|[[Астрономическая единица|а.е.]]}}, Јердиҥ ~30 диаметри). Јердиҥ теҥеризинде Айдыҥ кӧрӱнип турар кеми — −12,71<sup>m</sup>{{sfn|Михайлов, Виноградов|1974|с=61}}. ({{lang-ru|Видимая звёздная величина}}). Айдыҥ ''јарыгы'' айаста — 0,25 — 1&nbsp;[[Люкс|лк]].

Алтай улуста айла колбулу кӧп куучындар, соојындар, чӧрчӧктӧр бар.

== Ай — Јердиҥ искусственный эмес јаҥыс спутниги ==
Ай Јер планетаныҥ јаҥыс спутниги. Кӱнге эҥ ле јуук спутник, не дезе Кӱнге јуук Меркурий ле Венера деген планеталарда спутник јок. [[Ай]] јаркыныла экинчи јерде турат, нениҥ учун дезе ол јерге јуук. Јердиҥ јуугында Айдыҥ јылдыстык кеми 12,71<sup>m</sup>{{sfn|Михайлов, Виноградов|1974|с=61}}.
Ай 4,51 млрд јыл кайра бӱткен<ref>{{Cite web|url=https://nauka.vesti.ru/article/1045536|title=Учёными назван наиболее точный возраст Луны - Вести.Наука|publisher=https://nauka.vesti.ru|accessdate=2020-01-06}}</ref>. Је мындый гипотеза база бар: «Јер ле Тейя деп планета (кеми кайда да Марс кире) сӱзӱжип, табарышканынаҥ улам оодыгынаҥ Ай бӱткен».
Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс ''астроном объект ''болуп јат, (Аполлон-11).

=== Ады кайдаҥ келген ===
«Луна» деп орус сӧс {{lang-x-slav|*luna}}, «светлая» деп јарталгыштаҥ улам келген<ref>{{книга|автор=Фасмер М.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=2|ссылка=http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=533&vol=2|место=М.|издание=Прогресс|год=1964—1973|страницы=533}}</ref>. Гректер Јердиҥ спутнигин «Селена» дежетен ({{lang-grc|Σελήνη}}), јебрен Египетте — Ях, (Иях)<ref>{{книга
|автор   = Коростовцев, Михаил Александрович
|заглавие= Религия древнего Египта
|место   = М.
|издательство = Наука
|год     = 1976
|том     = 3
|страниц = 336
}}</ref>, Вавилондо — Син<ref>{{книга|заглавие=Син, божество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона|место=СПб|год=1890-1907|том=в 86 т. (82 т. и 4 доп.)}}</ref>, јопондор — Айды Цукиёми деп айдар .
[[Файл:- panoramio (2665).jpg|мини|слева|Ай]]

=== Айдыҥ орбитазы ===
Јебреннеҥ бери улус [[Ай]]дыҥ јолын јартаарга ченешкен, табынча, ӧйлӧр ӧдӱп, чике теориялар табылган. Эмдиги теориялар Браун Эрнест Уильям деп кижиниҥ ижине тайанат (XIX—XX чактардыҥ кемјиир приборлорыныҥ чотогоныла). Је эмдиги билим шиҥжӱде сӱрекей чике тоолор барат, лазерный локацияныҥ эп-аргалары Айга јетире ыраагын кемјизе, бир тоолу ла сантиметрге јастырат.
Ай теҥериде эллипс ошкош орбитала јӱрет. Оныҥ јолы Јердеҥ де, Кӱннеҥ де, ӧскӧ дӧ айалгалардаҥ камаанду. Айдыҥ Јерди айландыра чике јолы бир канча кыймыгулардаҥ ({{lang-ru|движение}}) турат<ref>{{публикация|книга|автор=[[Дагаев, Михаил Михайлович|Дагаев М. М.]]|заглавие=Солнечные и лунные затмения|место=М|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1978|страницы=50—54}}</ref>.

=== Айдыҥ бӱдӱми ===
Јердиҥ Ай деп спутниги ''кадарлу'', ''мантиялу'' (астеносфера), ''ӧзӧктӱ'' ({{lang-ru|ядро}}), мантия ла ядроныҥ ортозында тӧрт кат бар, айдыҥ ӧзӧги суйук, тышты кату<ref name="автоссылка1">[https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2000JE001396|автор=James G. Williams, Dale H. Boggs, Charles F. Yoder, J. Todd Ratcliff, Jean O. Dickey Lunar rotational dissipation in solid body and molten core Journal of Geophysical Research]</ref>.
Айда ''атмосфера'' ла ''гидросфера'' јокко шыдар. Айдыҥ ӱсти ''реголитле'' бӱркелген: тозын ла кайалардыҥ сыныктары (улай метеориттер тӱжӱп турганынаҥ улам), метеориттердиҥ шыбалажынаҥ ({{lang-ru|бомбардировка}}) айдыҥ грунты кыймыктайт, реголит кезик јерде бир канча сантиметр болзо, је кезик јерде ондор метрге једет<ref>{{книга
|автор   = Галкин И. Н., Шварев В. В.
|заглавие= Строение Луны
|издательство = Знание
|место   = М.
|год     = 1977
|isbn    = ?; ББК 526 Г16
|страниц = 64
|серия   = Новое в жизни, науке, технике. Серия «Космонавтика, астрономия», 2. Издается ежемесячно с 1971 г.
}}</ref>.
[[Ай]]дыҥ кадарыныҥ калыҥы (Јердӧн кӧрӱп турган келтейинде) 8—12 км-ге јука. Экваторында кадары, полюстарда кадарына кӧрӧ, 9,5 км-ге калыҥ,<ref>{{Статья |автор=D. E. Loper, C. L. Werner |заглавие=On lunar asymmetries 1. Tilted convection and crustal asymmetry |ссылка=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2000JE001441 |язык=en |год=2002 |том=107 |выпуск=E6 |doi=10.1029/2000je001441 |издание=Journal of Geophysical Research}}</ref>.
Билимчилердиҥ айдыжыла болзо, айдыҥ ӧзӧгин айландыра изӱ ле суйук элемент, сӱркӱш аайлу неме. Бир бӧлӱк билимчилер-геофизиктер (кыдат, јопон, американ эксперттер) Айдыҥ компьютерный моделин јазаган<ref>{{cite web|url = http://news.yandex.ru/yandsearch?cl4url=www.naurfo.ru%2Fnews%2F20101&lr=5&rpt=story|title = Учёные: Ядро Луны окружено жидким слоем|author = BFM.ru, Новости УрФО, Lenta.ru|date = 29 июля 2014 год}}</ref>.

=== Айдыҥ ӱсти ===
[[Файл:STS-107 Shuttle Mission Imagery STS107-E-05695 STS107-E-05697.gif|мини|upright|[[2003 јыл]]дыҥ [[Чаган айдыҥ 23 кӱни|чаган айыныҥ 23 кӱнинде]] «Колумбия (шаттл)» деп космический корабльдаҥ соктырган Айдыҥ ӧҥдӱ фотојуруктары<ref>{{cite web |url=https://spaceflight.nasa.gov/gallery/images/shuttle/sts-107/html/s107e05695.html |title=STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695 |author=NASA |access-date=2017-10-18 |archive-date=2016-05-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160530001831/http://spaceflight.nasa.gov/gallery/images/shuttle/sts-107/html/s107e05695.html |deadlink=yes}}</ref><ref>{{cite web |url=https://spaceflight.nasa.gov/gallery/images/shuttle/sts-107/html/s107e05697.html |title=STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697 |author=NASA |access-date=2017-10-19 |archive-date=2016-05-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160530014043/http://spaceflight.nasa.gov/gallery/images/shuttle/sts-107/html/s107e05697.html |deadlink=yes}}</ref>]]

Айдыҥ атмосферазы ӧткӱре суйук учун, температуралар кезем солунат −173&nbsp;°C ала +127&nbsp;°C јетире, је кыртыжыныҥ температуразы улай ла −35&nbsp;°C, айдыҥ теҥеризи јаантайын караҥуй, јылдыстарлу болуп кӧрӱнет. 3,5&nbsp;млрд јыл кайра Айдыҥ атмосферазы эмеш ныкта болгон.
Айдаҥ кӧрзӧ, Јердиҥ диски кыймык јок турат<ref>Средний радиус Земли — 6371,0&nbsp;км, а средний радиус Луны — 1737,1&nbsp;км; соотношение равно ≈ 3,678.</ref>.
Айдыҥ ӱсти чокторды тайкылтпайт ({{lang-ru|низкая отражательная способность}}), јӱк ле 5—18 % кӱнниҥ чогын тайкылтат. Айдыҥ ӱсти кӱреҥ-боро, кара-боро ӧҥдӱ<ref>«Первые итоги определения физико-механических свойств грунтов Луны», стр.&nbsp;8 {{М.}}: 1970. Госстрой СССР, под ред. проф. д-ра техн.наук В. Г. Булычева</ref>.
[[Ай]]дыҥ ӱстиниҥ эҥ артык фотојуруктары 2017 јылда LRO деп космический ''широкоугольный'' аппараттаҥ , ''мультиспектральный WAC'' камерала фильтрди ӱч каналда тузаланып соктырган : 689&nbsp;нм — кызыл, 415&nbsp;нм — јажыл ла 321&nbsp;нм — кӧк<ref>[http://target.lroc.asu.edu/q3/# Интерактивная, масштабируемая карта Луны. Активировать слой «WAC Hapke-Normalized Color» или «WAC Color test»].</ref> (описание карты<ref>{{статья |автор=H. Sato et al. |заглавие=Resolved Hapke parametermaps of the Moon |ссылка= |язык=en |издание=Journal of Geophysical Research: Planets |тип=журнал |год=2014 |месяц= |число= |том=119 |номер= |страницы=1775—1805 |doi=10.1002/2013JE004580 |issn=}}</ref>).
Фотојуруктарда ''Море Ясности, Море Дождей, Море Холода'' ла ''плато Аристархтыҥ'' ортозы кӱреҥ-боро ӧҥдӱ. ''Море спокойствия Море Ясностиниҥ'' јаказы) чаҥкыр ӧҥдӱ, ''Море Дождейдиҥ'' кӱнбадыш келтейи ле ''Океан Бурьдыҥ'' кӱнбадыш ла тӱштӱк келтейи база чаҥкыр ӧҥдӱ. Бу Айда бар бастыра ӧҥдӧр чын болуп чокумдалган{{sfn|Шкуратов|2006|loc=Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия|с=173}}. Кижиниҥ кӧзине бу ӧҥдӧр кӧрӱнбейт, Ай бир ле ӧҥдӱ деп кӧрӱнет ({{lang-ru|однотонный}}){{sfn|Шевченко|1983|loc=Луна и её наблюдение. Изменение отражательной способности Луны по спектру. Колориметрия|с=93}}. Ай бир эмеш сарызымак болуп кӧрӱнет{{sfn|Шкуратов|2006|loc=Классическая оптика Луны. Спектрофотометрия и колориметрия|с=165}}.

<gallery mode="packed">
 ISS-42 Moon on the Earth's atmosphere.jpg|МКС-ныҥ ичинеҥ согулган Ай, [[2015]] јылдыҥ [[Тулаан айдыҥ 8 кӱни|тулаан айыныҥ 8 кӱнинде]]
 Moon on earth horizon.jpg|[[2005]] јылдыҥ [[Кочкор айдыҥ 24 кӱни|кочкор айыныҥ 24 кӱнинде]] МКС-ныҥ ичинеҥ согулган Ай
 Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|[[1999]] јылдыҥ [[Јаҥар айдыҥ 21 кӱни|јаҥар айыныҥ 21 кӱнинде]] «Спейс шаттл» станциянаҥ согулган Ай
</gallery>

=== Айдыҥ гравитациязы ===
{| class="standard" align="right"
|+ ''Секторальный ла тессеральный гармоникалардыҥ'' коэффициенты<ref>[http://vadimchazov.narod.ru/text_htm/xsru08.htm Орбитальные эфемериды Солнца, Луны и планет. 8. Начальные условия]</ref>
| C<sub>3,1</sub> = 0,000030803810 || S<sub>3,1</sub> = 0,000004259329
|-
| C<sub>3,2</sub> = 0,000004879807 || S<sub>3,2</sub> = 0,000001695516
|-
| C<sub>3,3</sub> = 0,000001770176 || S<sub>3,3</sub> = −0,000000270970
|-
| C<sub>4,1</sub> = −0,000007177801 || S<sub>4,1</sub> = 0,000002947434
|-
| C<sub>4,2</sub> = −0,000001439518 || S<sub>4,2</sub> = −0,000002884372
|-
| C<sub>4,3</sub> = −0,000000085479 || S<sub>4,3</sub> = −0,000000718967
|-
| C<sub>4,4</sub> = −0,000000154904 || S<sub>4,4</sub> = 0,000000053404
|}

Јаҥжыкканыла Айдыҥ гравитационный потенциалын ӱч тооны кошконыныҥ ''болоры'' эдип чотойдылар<ref name="Unnamed-20230318190630">[http://www.astronet.ru/db/msg/1169697/node33.html Астронет: 7.3 Гравитационное поле Луны]</ref>:

<math>W=V+Q+\delta W,</math>

мында {{math|δ''W''}} — приливный потенциал, {{math|''Q''}} — центробежный потенциал, {{math|''V''}} — потенциал притяжения. ''Потенциал притяженияны'' јаантайын зональный, секторальный ла тессеральный гармоникаларла саладылар:

<math>\begin{align} V&= \frac{GM}{r} \left(1-\sum_{n=2}^{\infty} J_n\left(\frac{R}{r}\right)^nP_n(\sin\theta)\right. \\ & +\left.\sum_{n=2}^{\infty}\sum_{m=1}^n \left(\frac{R}{r}\right)^n(C_{nm}\cos m\lambda + S_{nm} \sin m\lambda) P_n^m(\sin\theta)\right), \\ \end{align}</math>

мында {{math|''P<sub>n</sub><sup>m</sup>''}} — ''присоединённый'' [[Многочлены Лежандра|полином Лежандра]], {{math|''G''}} — ''гравитационная постоянная'', {{math|''M''}} — Айдыҥ массазы, ''λ'' и ''θ'' — ''долгота ла широта.''

Айдыҥ гравитациялык кӱчи ӱч бӧлӱктеҥ турат<ref name="Unnamed-20230318190630"/>:приливный потенциал, центробежный потенциал, потенциал притяжения. Јерде талайлардыҥ ''удура толку ла чыгара толкуны'' ({{lang-ru|приливы и отливы}}) Айдыҥ гравитациялык айалгазын берет. ''Удура толкулардыҥ'' амплитудалары башка-башка, ачык талайда ол 30—40&nbsp;см, је Фанди деп заливте Канадада амплитуданыҥ ӱстӱги бажы 18&nbsp;метр.
Кӱнниҥ јаба тартар кӱчи ({{lang-ru|сила тяготения}}) [[Ай]]дыйине кӧрӧ 200 катап тыҥ, нениҥ учун дезе, гравитационный полези јаан, ӱстине неоднородностьтыҥ степени база јаан. Кӱн Айга јӧрӧ Јердеҥ 400 катапка ыраак, оныҥ учун оныҥ приливной кӱчи ас<ref>{{cite web|url=http://fiz.1september.ru/articlef.php?ID=200601015|title=Морские приливы|author=Проф. А. В. НЕКРАСОВ|archiveurl=https://www.webcitation.org/68ughMJ9C?url=http://fiz.1september.ru/articlef.php?ID=200601015|archivedate=2012-07-04|accessdate=2009-07-17|deadlink=yes}}</ref>.

=== Магнит полези ===
Планеталардыҥ магнит полези тектоникалык активностьтоҥ болот. Јердийи ядрозында кайылган металлдыҥ кыймыгынаҥ болот, Марстийи дезе алдындагы активностьтоҥ болот. [[1959 јыл]]да Айда ''однородный магнитный поле'' јок деп Массачусетсте технологиялык институттыҥ билимчилери ядрозы суйук деп гипотезаны чокумдаган. Айдарда, качан да јебренде Јер ле Марс кире јаан планета согулыжала, јердеҥ бир бӧлӱги ӱзӱлип, кийнинде ай боло берген деп гипотезаны Айдыҥ магнит полези јердийине тӱҥей деп јарталат<ref>[https://lenta.ru/news/2009/01/16/moon/ Учёные раскрыли тайну магнитного поля Луны]</ref>.
Айдыҥ ич бӱдӱмин, гравитациязын шиҥдеер ''Gravity Recovery and Interior Laboratory|GRAIL'' деп программа ондо ядроныҥ кату ла суйук бӧлӱктери бар деп, Айдыҥ уйан магнит полези айдыҥ породаларыныҥ магнетизмынаҥ бӱдӱп јат деп, онойдо ок ядрого салтарын јетирип турган приливной кӱчтердеҥ турат деп шиҥжӱчилер айдат.

=== Ширтегени ===
[[Файл:Blue Moon over Perth 31DEC2009.jpg|thumb|слева|Ай бу австралийский јурукта 180&nbsp;градуска шыку кӧрӱнет — Тӱштӱк полушариениҥ аҥылузы. Айдыҥ толуктай диаметры кӱндийине сӱреен јуук, тал орто градус (геометрия) кире бар]][[Файл:Moon phases ru.jpg|мини|центр|530пкс|Айдыҥ фазалары оныҥ Кӱн ле Јерге тушташ келтейгенинеҥ камаанду, Јердиҥ Тӱндӱк полушариезинеҥ ајарза. Јажыл ӧҥлӧ будулган толук, Ай ''сидерический период'' божозо, ''синодический период'' башталза эбирет]]

[[Файл:Lunation animation April 2007.gif|мини|ссправа|Айдыҥ [[либрация]]лары]]
[[Ай]] бойы јаркын бербей, јӱк ле Кӱнниҥ чокторын тайкылтат, Јердеҥ Айдыҥ Кӱн јарыткан келтейи кӧрӱнет (Айдыҥ фазалары, толуунга јуукташ, Ай эскиде чичкечек серпы боро ӧҥдӱ, Кӱн јазап јарытпаган. Ай орбитазыла Јерди айланат, Јердиҥ, Айдыҥ, Кӱнниҥ ортозында ''угол'' солынганынаҥ Айдыҥ фазаларыныҥ циклын кӧрӧдис. ''Синодический месяц'' дегени Айдыҥ јаҥырганынаҥ ойто јаҥырганына јетире 29,5&nbsp;кӱн (709&nbsp;час). Ай бойыныҥ осин айланып та турган болзо, ол Јерге бир ле келтейиле баштанып алган<ref>Э. В. Кононович и В. И. Мороз. ''Общий курс астрономии'' — {{М.}}: УРСС. — 2001&nbsp;г. — С.&nbsp;119.</ref>.
Галилео Галилей [[1635 јыл]]да ''либрация'' деп явнение ачкан, ол Айдыҥ ӱстиниҥ 59 % кӧрӧр арга берет. Айдыҥ ары јаныныҥ кӱнбадыш ла кӱнчыгыш келтейлерин (оптическая либрация по долготе) кӧрӧр арга берет. Онойдо ок (оптическая либрация по широте) Айдыҥ арјаныныҥ тӱндӱк ле тӱштӱк келтейлери кӧрӱнет. Ай горизонтко јуук болзо, оныҥ диски эмеш кысталгандый ({{lang-ru|''прилюснутый''}}) болуп кӧрӱнет, Јердиҥ атмосферазында ''астрономический рефракция'' бар учун.
Айдыҥ рельефы тӱс эмес учун Ай карыккан тушта (јердиҥ кӧлӧткӧзине кире берзе), Ай кызарган аайлу ({{lang-ru|оптический эффект}}) бололуп кӧрӱнет.

«Суперлуние» ле «микролуние» деп астрономиялык явлениелер болот, качан Ай «Суперлуниеде» болзо, ол 14 % јаан кӧрӱнет, «микролуние» тужындазынаҥ 30 %-ке тыҥ јаркындалат.
[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|мини|upright=3|центр|Јердеҥ чыккан јаркынныҥ Айга једетен ӧйи (1,255 секунд). Јурук масштабта берилген]]

=== Селенология ===
Айдыҥ кеми ле составына кӧрзӧ, оны кезикте Јердиҥ группазыныҥ планеталарына Меркурийле,Венерала, Марсла, Јерле кожо темдектейдилер. Айдыҥ геологиязын шиҥдезе, Јердиҥ бӱдӱми ле ӧскӧни керегинде кӧпти билип алар аргалу.
Айдыҥ кыртыжы 68&nbsp;км кире болзо, ''Море Кризисовтыҥ'' алдында 0&nbsp;км ала 107&nbsp;км јетире ''Королевтыҥ кратериниҥ'' тӱндӱк келтейинде, [[Ай]]дыҥ ары јанында. Кыртыжыныҥ алдында мантия (айса болзо, кичинек зернистый темирдеҥ турган ядро, радиусы кайда да 340&nbsp;км ле массазы Айдыҥ массазынаҥ 2 % кире бар). Кайкамчылузы неде дезе Айдыҥ ''центр массызы'' Јер јаар геометрический центрдеҥ 2&nbsp;км кире туура<ref>{{статья|заглавие=Crustal thickness of the Moon: Implications for farside basin structures|том=36|doi=10.1029/2009GL039708|язык=en|тип=journal|автор=Ishihara, ''et al''|месяц=10|год=2009|издание=Geophysical Research Letters}}</ref> — 0 метр алдында базальтовый лаваныҥ (калыҥы 600 метрге јетире)<ref>{{статья|заглавие=The Kaguya Mission Overview|doi=10.1007/s11214-010-9678-3|автор=Manabu Kato, ''et al''|число=25|месяц=8|год=2010|издательство=[[Springer Science+Business Media|Springer]]|издание=[[Space Science Reviews]]}}</ref>.

«Лунар Орбитер» деп программа спутниктердиҥ тӱргенин кемјиирге Айдыҥ гравитационный ӱлекерин тургускан. Бу программаныҥ болужыла ''маскон'' {{lang-en|mass concentration}} деп уникал объекттер табылган, ''вещества повышенной плотности''. Айда магнит поле јок деп чотолот, је кандый да арткан-калган магнетизм эрте ӧйдӧ болгон деп билдирген. Атмосфера ла магнит поле јок Айга ''кӱнниҥ салкыны'' салтарын јетирет. 4&nbsp;млрд јыл туркунына водородтыҥ иондоры Айдыҥ реголидине кирген. Айдарда, «Аполлон» экелген реголит, ''кӱнниҥ салкынын'' шиҥдеер иште јаан учурлу.
[[2012 јыл]]дыҥ [[Кочкор ай|кочкор айында]] американ астрономдор Айдыҥ ары келтейинде бир канча јаҥы бӱткен объекттер тапкан<ref>{{Cite web |title=На темной стороне Луны найдены следы свежих тектонических процессов |url=http://www.yugopolis.ru/news/science/2012/02/20/30173/luna-astronomi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120221060905/http://www.yugopolis.ru/news/science/2012/02/20/30173/luna-astronomi |archivedate=1329804545 |deadlink=yes |accessdate=1624140280 }}</ref>.

=== Айда куйлар ===
«Кагуя» деп јопон зонд [[2009 јыл]]да Холмы Мариуса деп платодо кандый да ӱйт тапкан, онызы кыртыштыҥ алдында тоннель болгодый, ӱйттиҥ диаметри 65&nbsp;метр кире, тереҥи кайда да 80&nbsp;метр<ref name="Лента, тоннель">[https://lenta.ru/news/2009/10/23/moon «На Луне нашли вход в подземный тоннель»] — [[Лента.ру]] (26.10.2009)</ref>. Билимчилер ол куйларды кайылган лавадаҥ улам болгон деп бодоштырат. Ондый куйлар Марста база бар.

=== Сейсмологиязы, айсилкиништер ===
Айда экспедициядар артыргыскан «Аполлон-12», «Аполлон-14», «Аполлон-15» и «Аполлон-16» ла тӧрт сейсмограф ''сейсмическая активность'' бар деп кӧргӱскен<ref>{{статья|автор=Г.Латем, И.Накамура, Дж.Дорман, Ф.Дьюнебье, М.Юинг, Д.Ламлейн|заглавие=Результаты пассивного сейсмического эксперимента по программе «Аполлон»|издание=Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года)|ответственный=Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.|место={{М}}|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1975|страницы=299—310}}</ref>. Билимчилердиҥ калганчы чотомолдорыла айдыҥ ядрозы кызыган темирдеҥ турат<ref>{{cite web|url=http://www.rian.ru/science/20110108/318863206.html|title=В недрах Луны есть раскаленное металлическое ядро, считают учёные|date=2011-01-08|publisher=[[РИА Новости]]|lang=ru|accessdate=2011-01-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/68ugiMWaU?url=http://ria.ru/science/20110108/318863206.html|archivedate=2012-07-04|deadlink=no}}</ref>.
[[Ай]]да суу јок болгонынаҥ улам айдыҥ ӱстинде кыймыкташ частаҥ артык ӧйгӧ ӧдӧт. Айсилкиниш (лунотрясение) тӧрт бӧлӱк:
* приливтеҥ улам, бир айда эки катап болот;
* тектоникалык, Айдыҥ грунты кыймыктаганыныҥ, улам сайын эмес;
* метеоритный, метеориттер тӱшкенинеҥ;
* термалтный, Кӱн чыкса айдыҥ ӱсти кезем изийт.
Тектоникалык айсилкиништер ондо иштеп турган станцияларга јеткерлӱ болот. НАСА-ныҥ сейсмографтары 5&nbsp;јылга шиҥдегениле 28&nbsp;мындый айсилкиниш болгон, кезигиниҥ магнитудазы 5,5, 10&nbsp;минуттаҥ артык ӧйгӧ силкинет. Јерде мындый јерсилкиништер 2&nbsp;минуттаҥ узак болбойт<ref>[https://livescience.ru/content/view/920/143/ Лунотрясения]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20180223071855/https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2006/15mar_moonquakes Moonquakes]{{ref-en}}</ref>.

=== Суу бар ба? ===
[[1978 јыл]]да Айда суу бар деген јетирӱ совет билимчилердеҥ болгон, «Геохимия журнал»<ref>{{статья|автор=Ахманова М. В., Дементьев Б. В., Марков М. Н.|заглавие=Вода в реголите Моря Кризисов («Луна-24»)?|издание=Геохимия|год=1978|номер=2|страницы=285—288|nodot=1}}</ref>. «Луна-24» деп зонд алган образецтерде сууныҥ проценти 0,1 (1976 јылда)<ref>{{cite web|url=https://lenta.ru/news/2012/05/30/lunarwater/|title=Американский учёный признал приоритет СССР в обнаружении воды на Луне|date=2012-05-30|publisher=[[Lenta.ru]]|accessdate=2012-05-31|deadlink=no}}{{v|2012|05|31}}</ref>.
[[2008 јыл]]дыҥ јаан изӱ айында Карнеги институт ла Брауновский университеттиҥ американ билимчилери [[Ай]]дыҥ грунтында суу озо ӧйлӧрдӧ болгонын јартаган, кийнинде кӧп саба суу космосто кургап калган<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/sci/tech/newsid_7500000/7500902.stm Би-би-си &#124; На Луне была и есть вода]</ref>.
Орус билимчилер бойлоры сананып эткен LEND деп приборды LRO деп зондко тургузала Айда водороды кӧп участоктор тапкан. НАСА бого тайанып, LCROSS деп зондло Айда бомбардировка эдер јер талдаган. Эксперименттиҥ кийнинеҥ 2009 јылда кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде НАСА Кабео кратерде, Айдыҥ тӱштӱк полюсында тош бӱдӱмдӱ суу табылган деп јарлаган<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/science/2009/11/091113_water_moon.shtml Джонатан Эймос. Научный отдел Би-Би-Си. «На Луне нашли „значительное количество“ воды»]</ref>.
Mini-SAR деп радар (индий Чандраян-1 деп атту аппаратта) Айдыҥ кратерлеринде тӱндӱк полюста 600&nbsp;млн тонна тош бар деп шиҥдеген. Бастыра 40-нӧҥ ажыра кратерлерде (диаметри 2-неҥ 15&nbsp;километрге јетире), билимчилер алаҥзу јок бу тош сууныҥ тожы деп айдат<ref>{{cite web |url=http://cybersecurity.ru/space/88564.html |title=«На Луне найдены более 40 водных ледяных кратеров» |accessdate=2010-03-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110501003338/http://cybersecurity.ru/space/88564.html |archivedate=2011-05-01 |deadlink=yes }}</ref>.

=== Породалардыҥ химиязы ===
Айдыҥ материктери ле «талайларыныҥ» грунты чик јок башкаланып јат, бу породаларда суу ас, онойдо ок темир де, јеҥилчек (летучий) компоненттери база ас<ref>{{статья|автор=[[Галимов, Эрик Михайлович|Э. Галимов]]|заглавие=Научная мысль как планетное явление|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2018|номер=1|страницы=19|язык=ru}}</ref>. Айдыҥ реголидиниҥ «Луна-20 ле Луна-16» деп аппараттар экелген грунттыҥ проценттерлӱ химический составы:
Кремний,Si, 20,0, 20,0; Титан (элемент)Ti,0,28, 1,9; Алюминий,Al, 12,5, 8,7; Хром,Cr, 0,11, 0,20; Железо,Fe, 5,1, 13,7; Магний,Mg, 5,7, 5,3; Кальций,Ca, 10,3, 9,2; Натрий, Na, 0,26, 0,32; Калий,K, 0,05, 0,12. Айдыҥ реголидинде оксидтерге кирип (анчада диоксид кремнияда) турган кислород база кӧп<ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1188396/text#hFTB2erIbhNfmP0cRPJozw Геофизические и геохимические особенности Луны.]</ref>.

=== Селенографиязы ===
[[Файл:Moondisk main visible details.png|thumb|left|Айдыҥ јӱзинде кӧскӧ кӧрӱнип турар детальдар: Z — «Лунный заяц», A — кратер «Тихо», B — кратер «Коперник», C — кратер «Кеплер», 1 — «Океан Бурь», 2 — «Море Дождей», 3 — «Море Спокойствия», 4 — «Море Ясности», 5 — «Море Облаков», 6 — «Море Изобилия», 7 — «Море Кризисов», 8 — «Море Влажности»]]
[[Файл:MoonTopoGeoidUSGS-ru.jpg|thumb|upright=1.5|Айдыҥ топографиязы, Айдыҥ ӱстиниҥ геоидинне тушташ бийиги. Јердеҥ кӧрӱнер келтейи сол јанында]]
Айдыҥ ӱсти эки бӱдӱмдӱ: ''Айдыҥ материктери'' эски кырларлу, ''айдыҥ талайлары'' эмеш удабаган, тӱс. [[Ай]]дыҥ талайлары 16 %, бу сӱреен јаан кратерлер, метеориттерле согулыжарда бӱткен, кийнинде олорго суйук лава толуп калган, кӧп јаны реголитле бӱркелген. Гравитациянаҥ улам, Ай бӱдӱп турарда, бастыра кату ла уур породалар Айдыҥ јерге баштанган келтейинде болкалан.
Кӧп саба Јер јаар баштанган келтейинде кратерлер билимниҥ тӱӱкизинде јарлу улустыҥ алыла адалган: Тихо Браге, [[Коперник, Николай|Коперник]], [[Клавдий Птолемей|Птолемей]]. Айдыҥ ары келтейиниҥ рельефы эмеш јаҥы аттарлу: Аполлон (лунный кратер), Гагарин (лунный кратер), Королёв (лунный кратер)<ref>[http://selena.sai.msu.ru/Pug/Publications/Nomenclature%20of%20lunar%20names/Nomenclature%20of%20lunar%20names.htm С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов «Номенклатурный ряд названий лунного рельефа».]</ref>. Бу ла келтейинде Эйткен деп тӱштӱк полюста, диаметры {{nobr|2250 км}}, тереҥи {{nobr|12 км}}, бу Кӱнниҥ системазында эҥ ле јаан сӱзӱлижеле табылган бассейн. Море Восточноени Јердеҥ кӧрӧр аргалу, бу кӧп кольцолорлу кратер. Онойдо ок айдыҥ рельефинде ''борозды, желобы, купола, хребты'' деп детальдар бар.

=== Кратерлери ===
[[Файл:Lunar crater Daedalus.jpg|слева|мини|Даедал деп кратер]] 
[[Файл:Кратер2.jpg|справа|мини|upright]]
[[1780]]-чи јылдардаҥ ала Айдыҥ кратерлери канайда табылган деп суракка кару берерге ченешкендер. Эки гипотеза болгон: ''вулканический ле метеоритный''<ref>''Бронштэн В. А.'' Метеоры, метеориты, метеороиды.</ref>, бу гипотезалар Роберт Гукла тудуш ([[1667]]), ол моделирующий апыттар эткен<ref>{{Книга|автор=|заглавие=Лунариум|ответственный=Е. Парнов, Л. Самсоненко|год=1976|издание=2-е|место=М.|издательство=Молодая гвардия|страницы=297—298|страниц=304|isbn=}}</ref>.
Иоганн Шрётер деп немец астрономныҥ ([[1780]]) ''вулканический'' гипотезазына коштой база бир немец астроном Франц фон Груйтуйзен ([[1824]]) метеоритный теория тургускан. Оныҥ бодоштырганыла, метеориттер айга тӱжеле, оныҥ ӱстин ойо согордо, кратерлер табылган. [[1920 јыл]]дарда бу суракла блааш-тартыштар болгон, нениҥ учун кратерлердиҥ бӱдӱми тегерик ле эллипстий, тӱс тӱшкен метеориттеҥ тегерик, кыйа тӱшкенинеҥ эллипстий болор учурлу деп. Је [[1924 јыл]]да Јаҥы Зеландияныҥ Чарльз Джиффорд деп билимчизи баштапкы ла катап ''космический скоростьту'' келип тӱшкен метеорит керегинде чотогонын, кратердиҥ бӱдӱми метеориттиҥ согулганынаҥ камаан јок деп јарлаган.

[[1937 јыл]]да бу теорияны билимде чокумдаган кижи Кирилл Станюкович деп советский студент, кийнинде ол билимниҥ докторы, профессор болгон. «Взрывная теория» аайынча ол шиҥжӱчилерле кожо оноҥ ары [[1947]]—[[1960 јыл]]дарда иштеген.
[[1964 јыл]]да «Рейнджер» деп американ аппарат Јердеҥ учканы ла ӧскӧ планеталарда база кратерлер табылганы Марста, Меркурийде, Венерада, муҥ јылга кратер керегинде суракты јартаган. Эмди метеоритный теория текши јӧптӧлгӧн.
3,9 миллиард јыл кайра [[Ай]] сӱреен јаан астероидке табартала эбирилген деп гипотезаны Парижте физиканыҥ институды бодоштырат<ref>{{cite web
|author     =
|authorlink =
|date       = 2009-01-23
|url        = http://www.rian.ru/science/20090123/159931145.html
|title      = Удар астероида повернул Луну другой стороной к Земле — учёные
|website    =
|publisher  = [[РИА Новости]]
|access-date= 2009-11-15
|lang       = ru
|description=
|archiveurl = https://www.webcitation.org/68ugpaZmX?url=http://ria.ru/science/20090123/159931145.html
|archivedate= 2012-07-04
|deadlink   = no
}}</ref>.

=== Талайлары ===
[[Ай]]дыҥ ''«талайлары»'' качан да базальтовый лавала толгон јабыс јерлер, озо оны чын талайлар деп бодогон, кийнинде талай деп адын солыбаган. «Талайлары» айдыҥ ӱстинде 40 %. ''Океан Бурь, Залив Зноя, Залив Радуги, Залив Центральный, Залив Росы, Море Влажности, Море Восточное, Море Дождей, Море Изобилия, Море Краевое, Море Кризисов, Море Мечты, Море Москвы, Море Нектара, Море Облаков, Море Паров, Море Пены, Море Смита, Море Спокойствия, Море Холода, Море Южное, Море Ясности<ref name="ГАИШ">{{cite web|url=http://selena.sai.msu.ru/Pug/Publications/Nomenclature%20of%20lunar%20names/Nomenclature%20of%20lunar%20names.htm|title=Номенклатурный ряд названий лунного рельефа|author=С. Г. Пугачева, Ж. Ф. Родионова, В. В. Шевченко, Т. П. Скобелева, К. И. Дехтярева, А. П. Попов|publisher=Государственный Астрономический институт им. П.К. Штернберга, МГУ|lang=ru|accessdate=2010-08-03|archiveurl=|archivedate=|deadlink=no}}</ref>.''

=== Ич-бӱдӱми ===
[[Файл:Moon diagram-ru.svg|thumb|Айдыҥ ич бӱдӱми]]
Айдыҥ кыртыжыныҥ геохимиязы кезикте башка, мантиязы ла ядро бар. Ӧзӧгиниҥ оболочказында темир кӧп, радиусы 240&nbsp;км, суйук ядрозы суйук темир, диаметры кайда да 300—330&nbsp;километр кире бар, ядрозын айландыра кезиктей кайылган ''пограничный слой'', оныҥ радиусы 480—500&nbsp;километр кире бар<ref>[https://web.archive.org/web/20120111112210/http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/lunar_core.html Лунное ядро (NASA)]{{ref-en}}</ref>. Бу структура, бодоштырулар аайынча, фракционный кристаллизациянаҥ улам магманыҥ глобальный теҥизинеҥ Ай табылганыныҥ кийнинеҥ јаан удабай бӱткен 4,5&nbsp;миллиард јыл кайра<ref>[http://www.nature.com/ngeo/journal/v2/n2/full/ngeo417.html Кристаллизация лунного океана магмы]{{ref-en}}</ref>. [[Ай]]дыҥ кыртыжыныҥ калыҥы ~50&nbsp;км кире. Ай ныктазыла Кӱнниҥ системазында экинчи спутник, Ио деп спутниктиҥ кийнинеҥ, је Айдыҥ ядрозыныҥ радиусы 350&nbsp;км, бу Айдыҥ текши кеминиҥ јӱк ле ~20 %, а кӧп саба (землеподобных тел) јер ушкуш объекттердийи ~50 %. Айдыҥ ӧзӧги (ядрозы) темир, оноҥ тыҥ кӧп эмес никель ле серана бар.
[[Файл:Terrestial Planets internal ru.jpg|мини|center|upright=1.8|Айдыҥ ич-бӱдӱмин Јердиҥ группазыныҥ планеталарыла тӱҥейлегени]]

== Айдыҥ ӱлекери ==
Айдыҥ ландшафты кайкамчылу ла уникал. Ай кичинек ле ӧткӱре јаан кратерлерле бӱркелген. Билимчилер узак ӧйгӧ Айдыҥ ол келтейи керегинде билип аларга болјадаган. Јаҥыс ла Айга учар аппараттар табыларда, Айдыҥ ары келтейин шиҥдеер арга ачылган<ref name="SpaceShip">{{БСЭ3|заглавие=Космический корабль}}</ref><ref name="SpaceShip2">{{БСЭ3|заглавие=Космический летательный аппарат}}</ref>. Эмди Ай керегинде толо ӱлекерлер белен, Кижи [[Ай]]га учуп, айда эптӱ эдип базалар тӧзӧп, телескоптор, транспорт кийдирип, керектӱ ископаемыйлар табар ла о.ӧ. амадулу.

== Табылганы ==
[[Ай]] кайдаҥ табылган деп суракка баштапкы гипотезаны [[1878 јыл]]да Джордж Говард Дарвин{{sfn|Хейзен|2017|с=49|name=h49}} деп кижи сананып тапкан.
Бу теория аайынча Ай Јердеҥ магматический ӱзӱк болуп, центробежная силага алдыртып айрыла берген деп јартаган.

Экинчизи — «теория захвата», Ай алдынаҥ башка ''Планетезималь'' болгон, Јердиҥ гравитационный полези јаба тартып алган деп.
Ӱчинчи теория: бир ле ӧйдӧ Ай ла Јер кожо бӱдӱп баштаган, чачылып калган тӱҥей ӱзӱктердеҥ.
Грунттыҥ анализи Айдыйи Јердиҥ грунтынаҥ чик јок башка деп кӧргӱзет{{sfn|Хейзен|2017|с=56 |name=h56}}. Эмдиги ӧйдиҥ компьютерный эп-аргалары айдылган теориялар јастыра деп кӧргӱзет.
Ӱч теория ӱчӱлези келишпейт.

1984 јылда Гаваиде планетология јанынаҥ конференцияда Айдыҥ табылганы керегинде билимчилер биригип, бир теория айткандар. Теория ''Гигантского столкновения'' айдат: 4,6&nbsp;млрд јыл кайра Јер Тейа деп сӱрен јаан планетала кырпый сӱзӱшкен{{sfn|Хейзен|2017|loc=| с=62 |name=h62}}<ref name="возраст луны">{{cite web|url=https://lenta.ru/news/2011/08/18/moon/|title=Астрономы определили точный возраст Луны|date=2011-08-18|publisher=Лента.ру|accessdate=2011-08-19}}</ref>, мынаҥ улам Јердиҥ мантиязы ӱзӱлип Јердиҥ орбитазына чыга конгон. Бу одыктардаҥ Ай бӱдӱп, 60.000&nbsp;км орбитала (эмди ~384&nbsp;муҥ&nbsp;км) айланып баштаган. Јер дезе, тӱргени кезем јаанап, айлантурган оси билдире келтейген. Эмдиги ӧйдӧ бу теория тӧс болуп јат<ref>[http://selfire.com/2008/09/1535/ Статья «Рождение Луны» на selfire.com]</ref><ref>[https://rg.ru/2014/06/06/luna-site-anons.html Германские учёные о составе лунных пород]</ref>.

''Кырпый согулышкан'' теорияны керелеп турганы:
* Айдыҥ мантиязыныҥ диаметры текши кеминеҥ 80 %. Тегинде ондый космический обьекттердиҥ мантиязы 50 % болот;
* Айдыҥ мантиязыныҥ кӧп сабазы таш породалар.
Тейя деген протопланета Јердиҥ таш кыртыжын сыйра табарала, кезик ӱзӱктерин бойына јапшырган. Планеталардыҥ темир ядролоры алдырбаган, олор торт бызылар эди, эмезе Јер Теяныҥ ядрозын бойына тартып алар эди.
Радиоген изотопты шиҥдеп, билимчилер [[Ай]]дыҥ канча јашту болгонын чотоп чыгарган. Ай 4,51&nbsp;млрд јыл кайра табылып бӱткен<ref name="возраст луны" />, в 2015 году — в 4,47&nbsp;миллиарда лет<ref>[http://www.oreanda.ru/other/Uchenye_uznali_tochnyy_vozrast_Luny_po_meteoritam/article896136/ «Ореанда-Новости»: РАЗНОЕ / Учёные узнали точный возраст Луны по метеоритам]</ref>, 2017 јылда билимчилер 4,51&nbsp;млрд јыл кайра деп чотогон<ref>[https://tass.ru/kosmos/3934349 Ученые оценили возраст Луны в 4,51&nbsp;млрд лет]</ref>.

== Шиҥжӱ иштер ==
[[Ай]] јебреннеҥ бери улусты јилбиркеткен. II век до н. э. ӧйдӧ Гиппарх јылдысту теҥериле Айдыҥ јӱрген јолын, орбитазыныҥ келтеҥин, Јерге јетире ырагын шиҥдеген<ref>{{статья|автор=Трифонов Е.Д.|заглавие=Как измерили Солнечную систему|издание=[[Природа (журнал)|Природа]]|номер=7|год=2008|страницы=18—24|ссылка=http://www.ras.ru/FStorage/Download.aspx?id=9e94d047-3346-443c-91fa-d3fb1049edae|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130422150733/http://www.ras.ru/FStorage/Download.aspx?id=9e94d047-3346-443c-91fa-d3fb1049edae|archivedate=2013-04-22|язык=ru|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]}}</ref>, онойдо ок Айдыҥ јолыныҥ аҥылузын тапкан. Телескоп табылган кийнинеҥ Айдыҥ рельефиниҥ оок детальдары јарталган. Джованни Риччиоли [[1651 јыл]]да Айдыҥ ӱстиниҥ ӱлекерин јураган, јаан караҥуй јерлерин ''талайлар'' деп адаган (эмдиге јетире оной ло болот). Джованни Риччиоли кратерлерге јарлу улустыҥ адын бергени оноҥ ары улалган [[Платон]], [[Аристотель]], [[Архимед]], [[Вернадский, Владимир Иванович|Вернадский]], [[Циолковский, Константин Эдуардович|Циолковский]], [[Павлов, Иван Петрович|Павлов]]. XIX чактаҥ ала фотојуруктар табыларда, Айды шиҥдеерге јаҥы эп-аргалар табылган. Айдыҥ ӱстиниҥ детальный «Фотографический атлас Луны» кепке чыккан<ref>{{cite web |url=https://www.cairn.info/revue-de-la-bibliotheque-nationale-de-france-2013-2-page-36.htm |title=L’Atlas photographique de la Lune, de MM. Loewy et Puiseux |lang=fr |website=Cairn.info |deadlink=yes |accessdate=2017-11-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171107004546/https://www.cairn.info/revue-de-la-bibliotheque-nationale-de-france-2013-2-page-36.htm |archivedate=2017-11-07 }}</ref>.

=== Айды аппараттарла шиҥдегени ===
Космический эра башталганыла Айды шиҥдеери, ол керегинде билгирлер кӧптӧгӧн, Айдыҥ ол јаныныҥ карта-ӱлекери тургузылган, Айдыҥ грунтыныҥ бӱдӱми јарталган. «Луна-2»<ref>{{Cite web|url=https://www.roscosmos.ru/26056/|title=Запуск космического аппарата «Луна-2»|website=Запуски|publisher=Роскосмос|accessdate=2019-08-18}}</ref> деп межпланетный станция 1959 јылда баштапкы катап Айга јеткен.

==== Пилотту учуштар ====
[[Файл:The geologic map of the Moon at 1-2.5M scale.png|мини|upright=2|Геологическая карта Луны в масштабе 1:2 500 000]]
[[1960]]-чы јылдарда космосты шиҥдееринде [[США]] СССР-даҥ соҥдоп турганы јарт болгон. [[Кеннеди, Джордж|Дж. Кеннеди]] јарлаган — кижи [[Ай]]га [[1970 јыл]]га јетпей учар деп. НАСА пилотту учушка белетенип, бир канча космический программа бӱдӱрген: «Рейнджер» ([[1961]]—[[1965]]) — айдыҥ ӱстин фотографировать эдери, «Сервейер» ([[1966]]—[[1968]]) — јымжак отурыш ла съёмка местности эдери ле «Лунар орбитер» ([[1966]]—[[1967]]) — Айдыҥ ӱстин лаптап кӧргӱзери. [[1965]]—[[1966 јыл]]дарда НАСА MOON-BLINK-тиҥ проекти Айдыҥ ӱстинде аномалияларды шиҥдеери јанынаҥ болгон. Trident Engineering Associates (Аннаполис, штат Мэриленд) контракт аайынча иштерди бӱдӱрген NAS 5-9613 [[1965 јыл]]даҥ ала Goddard Space Flight Centerле кожо (Гринбелт, штат Мэриленд)<ref>[http://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/19660030253_1966030253.pdf Проект в архиве].</ref><ref>[http://www.nasa.gov/ Официальный веб-сайт]{{ref-en}}.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nasaimages.org/ |deadlink=yes |title=База фото- и видеоматериалов NASA |access-date=2012-11-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121113061127/http://www.nasaimages.org/ |archivedate=2012-11-13}}</ref>.

Американ программа [[Ай]]га пилотту учары «Аполлон» деп атту болгон. [[1969 јыл]]дыҥ јаан изӱ айыныҥ 20-чи кӱнинде Айга баштапкы катап конгон; калганчы катап — 1972 јылдыҥ јаҥар айында, Айга баштапкы алтам эткен кижи — американец Нил Армстронг, экинчизи — Эдвин Олдрин; ӱчинчизи экипажтыҥ турчызы Майкл Коллинз орбитальный модульдаҥ чыкпаган.
[[1972 јыл]]дыҥ јаҥар айында "Аполлон-17"ниҥ астронавттары капитан Джин Сернан ла Харрисон Шмидт Айда болгон калганчы улустар болгон.

Онойдордо, Ай — кижи барып јӱрген јаҥыс ''небесное тело'' болуп јат; оныҥ ӱстинеҥ образецтер алып јерге экелген спутник болуп јат (США 380 килограмм экелген, СССР — 324 грамм айдыҥ грунтын экелген)<ref>{{cite web |url = http://anomalniy-mir.ru/luna/moskva-skolko-stoit-gramm-luny.html |deadlink=yes |title = Москва: сколько стоит грамм Луны? |archiveurl = https://web.archive.org/web/20130925115028/http://anomalniy-mir.ru/luna/moskva-skolko-stoit-gramm-luny.html |archivedate = 2013-09-25 |website = anomalniy-mir.ru}}</ref>.

==== Таҥынаҥ проекттер ====
Эмдиги ӧйдӧ [[Ай]]ды шиҥдеерине таҥынаҥ компаниялар јазанат. Јаан эмес Луноход тудары јанынаҥ телекейлик конкурс јарлалган ''Google Lunar X PRIZE'', бу конкурста телекейдиҥ бир канча командалары турушкан, ол тоодо российский Селеноход. Айды айландыра российский корабльду учатан космический туризм эдер амаду бар — озо баштап модернизированный «Союзтарла», оноҥ јаҥы «Федерация» деп сериялу универсал корабльдарлу учар.

=== Куурмакту керектер ===
Кезик куурмакчы компаниялар, Айда јерлер (участоктор) садат. Акчаны тӧлӧгӧн улуска компания бичик берет (''сертификат о «праве собственности» на некоторую площадь поверхности Луны''). Эмди айдыжат, сертификаттар юридический јанынаҥ јастыра, не дезе ороондор ортодо Јӧптӧжӱ: ''о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства 1967 года (запрет на «национальное присвоение» космического пространства, в том числе Луны, согласно статье II Договора)'' бар, бу јӧптӧжӱниҥ некелтелери бызылган. Договордо јӱк ле ороондорго јӧп јокко јарабас, је таҥынаҥ улус керегинде айдылбаган учун куурмакчылар Айдагы участокторды саткан<ref name="Outer Space Treaty">[[s:Договор о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства|Текст договора]] в Викитеке</ref>.

== Айдыҥ илбизиндери ==
Айда илбизиндер {{lang-ru|Иллюзия Луны}} — тӧгӱн илбизин, неде дезе, Ай горизонттыҥ ӱстинде јабыс болзо, ол бийикте турганына кӧрӧ бир канча јаан кӧрӱнет. Чынынча, Айдыҥ угловой размери солунбай јат кайда да турза угловой размери (чикезинде, тыҥ солынбайт: горизонттыҥ јанында эмеш кичинек, теҥериде тал туразынаҥ, бу айалгада Ай Јердиҥ радиусы кире јерге ыраак. Эмдиги ӧйдӧ бир канча теориялар бар бу илбизин тӧгӱнди «ошибка зрительного восприятия» деп јартап турган.

== Кыска кубулталар ==
Айдыҥ ӱстинде ле јанында кыска ӧйгӧ {{lang-ru|Кратковременные явления}} кандый да ''локальный аномалиялар'' болуп турат, ''обусловленные нестационарными процессами на Луне''.

== Культурада ==
[[Файл:Van Gogh - Starry Night - Google Art Project.jpg|мини|«Јылдысту теҥери» ({{lang-ru|Звездная ночь}}) Винсент Ван Гог]]
Плутархтыҥ куучынында ''«О лике видимом на лунном диске»'' (I—II чакта) ол ӧйдӧ Ай керегинде башка-башка теориялар, [[Ай]]дыҥ темдектери, учында Плутарх Платоновский Академияныҥ ла Ксенократтыҥ ӱредӱзиле јӧпсинип јат: «Ай ол демондордыҥ тӧрӧли»<ref>Плутарх / Античные писатели. Словарь. — СПб.: Издательство «Лань», 1999</ref>.

==== Кеендикте ====
Ай ӱлгерчилерди, бичиичилерди, јурукчыларды ла кӱӱчӱмдеечилерди, режиссерлор ло сценаристтерди јаҥы чӱмдемелдер бичиирине јаантайын ууландырган. Ай јажытту, ыраак сӱӱш ле кеендиктиҥ символы. Ай јебреннеҥ бери литературада тӱҥдештирӱде: Соломонныҥ кожоҥдорында (1-кы чакта бистиҥ ӧйдӧҥ озо) бичилген:
«Кто эта, блистающая, как заря, прекрасная, как луна, светлая, как солнце, грозная, как полки со знаменами?»
Баштапкы фантастикалык Ай керегинде античносттоҥ бери јарлу ӱлгерди јебрен Грецияныҥ чӧрчӧккӧ кирген кожоҥчызы Орфей бичиген деп айдыжатан:
<blockquote>«Он (Зевс) смастерил и иную землю, безграничную, кою Селеной зовут бессмертные, а земные человеки — Луной. Много на ней гор, много городов, много жилищ. (Оригинальный текст (др.-греч.) Μήσατο δ' ἄλλην γαῖαν ἀπείριτον, ἥν τε σελήνην Άθάνατοι κλῄζουσιν, ἐπιχθόνιοι δέ τε μήνην, Ἣ πόλλ' οὔρε ἔχει, πόλλ' ἄστεα, πολλά μέλαθρα.)»<br />— Прокл. Комментарий к «Тимею» Платона<ref>{{книга|автор=Proclus|заглавие=Procli commentarius in Platonis Timaeum graece|ссылка=https://books.google.com/books?id=ckhCAQAAMAAJ&pg=PA363|ответственный=Carl Ernst Christoph Schneider|место=Вроцлав|издательство=Eduardus Trewendt|год=1847|страницы=363,685}}</ref></blockquote>

Айга јоруктаганы керегинде тема фольклордо ло классикалык литературатурада кӧп, Айга једер эп аргалары чӧрчӧк јериниҥ бобыныҥ сабы, тыҥ јоткон, чазын монгольфьер. Баштапкы Ай баратан аппаратты Жюль Верн «С Земли на Луну» деп романында бичиген (1865), оноҥ «Вокруг Луны» деп романында база (1870).

Айдыҥ темазы фантасттардыҥ ла футурологтордыҥ тӧс темазы болуп бӱдӱн XX-чи чакта уулалган. Революциядаҥ озо орус литературада Ай учкур кайаларлу ла јалаҥдарлу, чаҥкыр ӧлӧҥдӱ, ак чечектерлӱ деп бичилген<ref>''Первушин А.'' [http://epizodsspace.airbase.ru/bibl/pervushin/filmogr-luna/01.html Лунные хроники] // Если. №&nbsp;7 (161), 2006. С.&nbsp;126.</ref>. В дореволюционной русской литературе Луна представлялась небесным телом с долинами и зубчатыми скалами, которая была покрыта голубоватой травой и большими белыми цветами<ref>''[[Маслов, Алексей Николаевич|Маслов А. Н.]]'' Музей восковых фигур. — 1914</ref>.

== Айдыҥ эскизи ле јаҥызы ==
Озогыдаҥ бери алтай калык кӱндерди, айларды ла јылдарды бӱгӱнгизинеҥ башка эдип тоологон. Бир јыл 12&nbsp;айдаҥ туруп јат. Бир ай дегени- теҥериде [[Ай]] јаҥырала, ойто эскиргенче ӧткӧн ӧй<ref name="Unnamed_2-20230318190630">''Баина Л. Н.''Алтай јылдык тоо. Айтоолош,-Горно-Алтайск: АУ РА «Литературно-издательский Дом „Алтын-Туу“,2019.-С.33»</ref>.

=== Јаҥызы ===
Бу кӱндерде (айдыҥ башталганында) Ай чичке, эки учы (мӱӱзи) сол јаны јаар кӧрӱп турар. Ай јаҥы ла јаҥырза, бир јаҥызы тушта, кижиге қӧрӱнбес. Оны јӱк ле уй ла ийт кӧрӧр аргалу деп, јаан јаштулар айдыжат.

Кижиниҥ кӧзине Ай 3&nbsp;јаҥыда кӧрӱнер. Айдыҥ 4&nbsp;јанызында кажы ла алтай биле одын — От-Энени азыраар учурлу. Оноҥ 5&nbsp;кӱн ӧткӧн соҥында, 8&nbsp;јаҥызы тушта, Айдыҥ чике тал-ортозы кӧрӱнер. Оныҥ бу тужына учурлалган кеп сӧс тӧ бар: «Сегисте Ай јараш, семисте мал јараш».
Ай јаҥыда кара немелер токынап, јеткер болоры астап, Јер-Эне амырай берет. Айдын 4 јаҥызында кажы ла алтай биле одын, От-Энени азыраар учурлу. Таҥ эртен саап алган уйдыҥ сӱдин амзабай, Айга-Кӱнге ӱрӱстеер. Ак-малга, айыл-јуртына быйан сураар, бажырар.
Неме билер улус арчын-јарын кӧрӧр. Је айдыҥ 3 ле 7&nbsp;јаҥызында олор база кӧрбӧс, эмдебес.
Той-јыргал эдерге, ыраак јорыкка барарга, јаҥы айыл тударга, агаш кезерге, јаан иштер баштаарга јараар. Арчын ӱзӱп, кыйра , јалама буулап, Алтайын такып, (кӧдӱрип), аржандап барарга јараар<ref name="Unnamed_2-20230318190630"/>.

=== Толуны ===
Айдыҥ ак толуны. Байагы 8 кӱнге база 7-8 кӱн кожулза, ай теп-тегерик боло берер. Оны Айдыҥ ''Ак толуны'' деп айдар. Бу туш — Айдыҥ 15 јаҥызы.
Айдыҥ кызыл толуны. Эртенги тӱнде Айдыҥ 16&nbsp;јаҥызын [[Ай]]дыҥ ''кызыл толуны'' деп айдар. Бу кӱнде кандый да јыргал ӧткӱрерге јарабас. Тӱнде базарга јарабас, не дезе, алыс орооныҥ јаманы Айлу-Кӱндӱ јериске чыгып, кижиниҥ сӱнезин де ала согор аргалу деп, јаандарыс айдыжат.

=== Эскизи ===
Ай 16 јаҥызынаҥ ала ойто эскирип баштаар. Мынаҥ ары тоолош тескери барар: Айдыҥ 15 эскизи, 14 эскизи, 13 эскизи ле оноҥ ары. Бу тушта Айдыҥ оҥ јаны јемтийип, «астап» турар. Ай 8 эскизине јетсе, такып чике тал-ортозыла кӧрӱнер.
Бир ле эки эскиде ай кӧрӱнбес. Ондый тӱндерди «Айдыҥ аразы» деп айдар. Айдыҥ аразы тушта јер ӱстинде кара немелер қӧптӧп, јеткерлер болуп, улустыҥ оорып-чылаары, божооры кӧптӧп јат. Оныҥ учун ай эскиде алтай кижи байланып јӱрер. Неме билер улус арчын, јарын кӧрбӧс. Мӱргӱӱл этпес. Алтай ичи тымый берер.
Ай эскиде тӱнде кижиниҥ адын адабас. Табыштанбас.
Кижи чочытпас. Кыйгырза, чочытса, тышкары кижиниҥ ады-јолын адаза, оныҥ куды чыгып, јулазы јастыгар. Кара немелер кижиниҥ адын билип алганда, курчузы астап, сӱнезин алдыртып ийердеҥ айабас, ол тушта кижи оорый берер.
Эҥирде, тӱнде ай эскиде кижи арчуул, бӧрӱк јок чыкпас. Кижиниҥ бажы байлу. Сӱнези башта јӱрер.
Тӱнде, эҥирде тышкары чыкса, отко ӱреле чыгар — от кижини корулаар<ref name="Unnamed_3-20230318190630">''Муйтуева В. А., Чочкина М. П.''«Алтай јаҥ»,—Горно-Алтайск: Горно-Алтайская типография,1996.— С.207</ref>.
[[Ай]] эскиде айылдаҥ от чыгарбас, сӱт бербес. Бу ӧйдӧ оттыҥ кӱлин тышкары тӧкпӧс, чач ла тырмакты кеспей јат. Кызыл эҥирде балдарды баштактандырбас, сокпос, ыйлатпас. Јаан табыш чыгарбас, јаан улус керишпес, согушпас. Турган агаш кеспес, арчын ӱзерге јарабас. Аржандап барарга, кыйра, јалама бууларга, Алтайын кӱндӱлеп, (такып) барарга јарабас. Јыргал, той ӧткӱрбес, учурлу керектер баштабас. Јол- јорукка сакып алгадый болзо, атанбас. Мындый ӧйдӧ эткен немеге кара неме коштонор, јеткер болор деп байланып, албаты чебер јӱрет.

=== Аразы ===
Ай 3 эскиде чичкечек, эки «мӱӱзи» оҥ јанында болор. Оныҥ кийнинде эки кӱн караҥуй болор-Ай кӧрӱнбес. Бу кӱндерди Айдыҥ аразы деп айдар. Је бис бӱгӱн билерис: бу калганчы эки тӱнде [[Ай]] Јердиҥ кӧлӧткӧзине кирип, Кӱннеҥ ыраап, кӧскӧ кӧрӱнбей барат. Бу кӱндерди айдыҥ аразы деп айдыжат<ref name="Unnamed_2-20230318190630"/>.
Мынайып, Ай бир јылда 12 катап солынып, ӧйдиҥ ӧткӧнин керелейт.

== Айла тудуш чӱм-јаҥдар ==
Алтай кижи айды, кӱнди байлап јӱрер. Ол чыгып келеткен кӱнге, јаҥырып калган айга мӱргӱӱр јаҥду. Мургӱӱр алдында арчынла аластанар. Эр кижи бӧрӱгин уштып алар. Ӱй кижи кара бажын кӧргӱспес, буттарын қӧргӱзерге јарабас-ӧдӱктӱ болор. [[Ай]]га, кӱнге кижи оору-јоболдоҥ айрыларга, баштап алган керек-јарагы тутак јок једимдӱ болзын, бала-барказы, эл-тӧрӧгӧни амыр, су-кадык јӱрзин деп амадап мӱргӱӱр. Мӱргӱӱр тушта кижи бойыныҥ билер алкыжын айдар аргалу, је алкышта мындый алкыш сӧстӧр јаан учурлу:
«Ӧрӧ турган қӱн эне,
Бейин кӧргӧн ай ада
Бир алкыжаар беригер.
Бир быйанаар јетиреер.
Оору-јоболго тӱжӱрбеер,
Алтын сыным сергидеер.
Алкы бойымды,
Азраган адамды,
Эмискен энемди,
Эл-тӧрӧгӧнимди,
Кара башту калыгымды корулаар.
Оп-Куруй, Оп-Куруй!».
Алтай кижи айдыҥ јаҥызын, эскизин билип, темдектеп јӱрер керек<ref name="Unnamed_3-20230318190630"/>.

== Ай телекейлик мифтерде ==
Ай ол теҥериде кудай, башка-башка мифологияларда аттары:
алтай мифтерде [[Ай]];
армян мифологияда — Лусин;
ацтек мифологияда — Койольшауки; Мецтли;
германо-скандинавский мифологияда — Мани;
грек мифологияда — Артемида; Геката; Селена;
гуанчи — Ачугуайо[en];
египет мифологияда — Тот; Хонсу; Ях;
индий мифологияда — Чандра;
инки — Мама Килья;
инуит мифологияда — Игалук;
карело-фин мифологияда — Куу;
кыдат мифологияда — Чанъэ;
латыш мифологияда — Менес;
литовский мифологияда — Менес;
полинезийский мифологияда — Хина;
римниҥ мифологиязында — Диана; Луна;
урарт мифологияда — Шеларди;
финикий мифологияда — Баал-Хаммон;
шумеро-аккадский мифологияда — Нанна; Син;
этрусск мифологияда — Артуми;
јопон мифологияда — Цукиёми.
Алфавит аайынча: Артемида; Артуми; Баал-Хаммон; Геката; Диана; Игалук; Койольшауки; Куу; Луна; Лусин; Мама Килья; Мани; Менес; Менуо; Мецтли; Нанна; Селена; Син; Тот; Хонсу; Хина; Цукиёми; Чандра; Чанъэ; Шеларди; Ях<ref name="Лунарные мифы, Онлайн энциклопедия">[https://www.peoplesmyths.com/l/lunarnyie-mifyi.html Телекейлик мифтер]</ref>.

== Ай керегинде алтай соојындар ==
Алтай калыктыҥ байлык чӧрчӧктӧри ле соојындарында [[Ай]] керегинде јебреннеҥ бери келгендери кӧп. Олордыҥ бирӱзи «Ай ла Јелбеген» деп соојын.
Бир катап озодо айлу-кӱндӱ Алтайда јеек-јутпа Јелбеген табылтыр, тынду немени бастыра јоголто кырып барјаткан эмтир, ачына-јутпаныҥ бажына чыгар неме јок болтыр. Ак чечектӱ Алтайдыҥ амыр јаткан улузы айдары јок шыралап, Ай ла [[Кӱнге]] баштанып, болуш сурап мӱргӱптир. Теҥеринеҥ мыны кӧрӱп, Кӱн ле Ай эки карындаш [[Јердиҥ]] улузына канай болужар деп шӱӱшкен:
— Мен тӱжӱп кӧрӧйин, Јутпаны теҥеридӧн тудала экелейин — деп, Кӱн айдарда, Ай карындажы јӧпсинген. Кӱн Јелбегенди тударга теҥеринеҥ тӧмӧндӧп тӱжерде, Јердиҥ ӱстинде айдары јок изӱ болуп, бастыра неме кӱйӱп баштаган. Кӱн ойто тескери бурылган, тӱжер арга јок, Јердеҥ неме артпас. Айдарда, ол кичӱ карындажы Айга айткан:
— Эмди сен тӱш Јердӧӧн, сениҥ соогыҥнаҥ улус канай бир јажына берер, Јелбегеннеҥ улусты, тындуларды аргадаар керек.
Ай тӧмӧндӧп, тӱшкелетсе, аай јок соок келди, тынду ла неме јажынды. Ай Јелбегенди тӱшкелеле кејегезинеҥ ала койды, онызы ӱзӱлеле, јердиҥ ӱстине артты. Ай јутпаны тутты ла, онызы тал агаштаҥ тудунарда, агаш тазылыла кожо ӱзӱлип, Јелбегенниҥ колында артты. Ай Јелбегенди каап алып теҥериге кӧдӱрилди, онызы айры-тейри кыйгырып, камчызын јерге чачала каргады:
— Камчым јылан болуп, кејегем келескен болуп јерде артсын!
Јажынып отурган эки карындаш энчикпей, бирӱзи Кӱн тӱжерде јыртыктаҥ шыгылап ийген, кӧстӧри кара боло берген изӱге, экинчизи Ай тӱжерде јыртыктаҥ шыгалап кӧстӧри соокко чаҥкыр боло берген. Онойып, Јердиҥ ӱстинде кара ла чаҥкыр кӧстӱ улус табылган.
Ай агаш тудунган Јелбегенди теҥериле алчыккан, айдыҥ кӱнде ол јап-јарт кӧрӱнет. Ай карыкса озодо улус Јелбеген айды јип јат, оны коркыдар керек деп, тыҥ табыш чыгаратан.<ref name="Unnamed_3-20230318190630"/>.

== Ай улустыҥ адында ==
* кыстардыҥ ады:
Алтынай, Айару, Айтана, Айкӱне, Айя, Айсулу, Айнура, Айчечек, Айлана, Айкине, Айжана, Толунай, Туланай, Јаҥарай, Шурнай, Солунай, Айана, Айачы, Айбала, Айна, Айнура, Айсана, Айсуна, Айсура, Айтпас, Ай-Чечек, Арчынай, Арунай.

* уулдардыҥ ады:
Аймерген, Айлан, Айастан, Айсур, Айбулат, Айтемир, Айнур, Айас, Айаспай, Айат, Айаткан, Айаткы, Айбар, Айбилек, Айбу, Айбык, Айбыс, Айбыстан, Айбычы, Айбыш, Айдар, Айду, Айдыҥ, Айдыс, Айдыш, Айкан, Айлан, Айканат, Ай-Керел, Айман, Ай-Мерген, Ай-Санат, Ай-Судур, Ак-Ай, Акалай, Айкине, Айтӱнӱке<ref name="Unnamed_3-20230318190630"/>.

== Јуруктардыҥ кӧмзӧзи ==
<gallery>
Lunation animation April 2007.gif|Айдыҥ либрациялары
STS-107 Shuttle Mission Imagery STS107-E-05695 STS107-E-05697.gif|«Колумбия (шаттл)» деп космический корабльдаҥ 2003 јылдыҥ [[Чаган айдыҥ 23 кӱни|чаган айыныҥ 23-чи кӱнинде]] соктырган Айдыҥ ӧҥдӱ фотојуруктары
MoonLP150Q grav 150-ru.jpg|Айдыҥ ӱстинде гравитациялык аномалия
Moon Nearside ISS44.PNG|Айдыҥ кӧрӱнип турар бери келтейи
Moon Farside DSCOVR.PNG|Айдыҥ ары келтейи
Lunar libration with phase2.gif|Ай
Moon PIA00304.jpg|Ай
</gallery>

== Ајарулар ==
{{Ајарулар}}

== Тайантылар ==
{{Тыш тайантылар}}

{{Талдама бичимел|Астрономия}}

[[Категория:Ай|*]]